WSTĘP
łućorćół




Niniejszy Słownik wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich zawiera 3171 haseł, zapisanych zgodnie z regułami pisowni, sformułowanymi przez prof. zw. dr hab. Jerzego Rubacha w pracy: Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego1. Zastosowanie tych reguł daje możliwość zapisania mowy kurpiowskiej, w tym swoistego brzmienia głosek kurpiowskich. Nie można tego osiągnąć znakami polskiego języka literackiego. Trzeba mocno podkreślić, że mowa Kurpiów jest mową polską i nie stanowi odrębnego języka, ale jest jego dialektem ukształtowanym w specyficznych warunkach historycznych, geograficznych i społecznych.

Dialekt kurpiowski, funkcjonujący do dzisiaj zwłaszcza wśród osób starszego pokolenia, posiada obok charakterystycznej wymowy i specyficznych form gramatycznych, wiele nazw i zwrotów, nieznanych lub nieużywanych w ogólnopolskim języku literackim. W niniejszym Słowniku stanowią one jego zasadniczą część. Duża część zamieszczonych haseł, obok definicji znaczenia lub kilku znaczeń, zawiera także skrótową informację gramatyczną oraz przykłady użycia wyrazu lub wyrażenia w zdaniu. Powinno to ułatwić praktyczne wykorzystanie niniejszego słownika. Zapisaliśmy w Słowniku wyrazy i zwroty powszechnie kiedyś znane i używane na Kurpiach, także pochodzenia pruskiego, niemieckiego czy rosyjskiego. Obecność słownictwa obcego pochodzenia w dialekcie kurpiowskim, częstsza niż w słownictwie ogólnopolskim, jest następstwem wielowiekowych różnorodnych związków regionu kurpiowskiego z ludnością sąsiednią. Mechaniczne usunięcie ze Słownika słów obcego pochodzenia zakwestionowało by pozostawienie wielu słów powszechnie uznawanych za kurpiowskie a nawet ogólnopolskie, jak np. słowo Kurpie, którego etymologia przenosi nas w krainę nadbałtyckich Jadźwingów2 na kilka wieków przed zasiedleniem dzisiejszej Kurpiowszczyzny. Zrezygnowano z zamieszczenia nazw i wyrażeń, których zapis i wymowa są identyczne jak w ogólnopolskim języku literackim, np. krowa, koza, drzewo, stodoła, las. Nie ma w nim także wyrazów, których znaczenie jest tożsame ze znaczeniem w języku polskim, a różniących się zapisami uwzględniającymi zasady pisowni w dialekcie kurpiowskim, np. występującego, nie tylko na Kurpiach, mazurzenia (Warśawa - Warszawa, burśtyn - bursztyn, cysty - czysty, zyto - żyto). Z tych powodów, a także świadomości, że zamieszczona w słowniku lista haseł nie jest pełna, zrezygnowaliśmy z pierwotnie planowanej nazwy Słownik Kurpiowski, a nadaliśmy publikacji tytuł Słownika wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich. Uważny Czytelnik nie znajdzie w Słowniku (w części kurpiowsko - polskiej) haseł zaczynających się na literę: a, o, u. W dialekcie kurpiowskim w wyrazach podobnie brzmiących jak w języku polskim rozpoczynających się jedną z wymienionych głosek wyraźnie słychać na początku głoskę ł, zatem wyrazów tych należy szukać pod literą ł, np. łalkérz - alkierz, łocy - oczy, łul - ul. Nie znajdziemy w słowniku haseł zaczynających się na literę i, gdyż głoska ta nie występuje w dialekcie kurpiowskim. Wyrazy, które w języku ogólnopolskim zaczynają się literą i, w dialekcie kurpiowskim poprzedza litera j, a po niej występuje ϊ, litera oznaczająca samogłoskę wymawianą z niższym położeniem języka niż przy samogłosce i, np. jϊzba - izba, jϊdźta - idźcie.

Dla ułatwienia prawidłowej wymowy i odczytania zapisu w dialekcie kurpiowskim zamieszczamy oddzielnie w słowniku w formie skondensowanej podstawowe zasady wymowy i pisowni dialektu kurpiowskiego, opracowane przez prof. Jerzego Rubacha.

W pracy nad niniejszym Słownikiem, na różnych etapach jego tworzenia, wykorzystano cenne uwagi i rady prof. Jerzego Rubacha, któremu Kurpie są bezgranicznie wdzięczni za opracowanie zasad pisowni mowy kurpiowskiej - plonu wieloletnich i jeszcze trwających badań Profesora nad mową Kurpiów. Autentyczne i bezinteresowne zaangażowanie Profesora w badanie i opracowywanie dialektu kurpiowskiego było dla nas Kurpiów z urodzenia i zamieszkania najwspanialszym bodźcem i najlepszą motywacją do pracy przy tym słowniku. W doborze definicji haseł współpracowaliśmy z 36 osobową grupą osób, podobnie jak i my, rodowitych Kurpiów starszego i średniego pokolenia, reprezentujących wszystkie gminy kurpiowskie, aktualnie znajdujące się w granicach administracyjnych trzech sąsiednich województw: mazowieckiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Dzięki temu stworzony został zespół konsultacyjny, umożliwiający powstanie niniejszej publikacji. Przeanalizowano wszelką dostępną literaturę związaną z gwarą kurpiowską, w tym hasła podane w Słowniku gwary kurpiowskiej3 Stanisława Ceberka, a także w słowniczkach tematycznych zawartych w pracach etnograficznych m.in. dr. Adama Chętnika, dr. Henryka Friedricha, ks. Władysława Skierkowskiego, ks. Stanisława Tworkowskiego. Dzięki dużej grupie osób zaangażowanych w powstaniu Słownika, znalazły się w nim nie tylko swoiste nazwy i zwroty, których znaczenie jest znane na terenie całej Kurpiowszczyzny, ale także ciekawe, oryginalne lokalne nazwy, oznaczone skrótem lok., znane tylko w części regionu (co najmniej w dwóch gminach kurpiowskich).

Wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszego Słownika składamy serdeczne podziękowanie.

Dziękujemy z całego serca Panu Profesorowi Jerzemu Rubachowi za cenne uwagi, konsultacje i motywację do pracy.

Dziękujemy wszystkim, którzy wsparli Słownik finansowo.

Dziękujemy naszym konsultantom. Są to, w porządku alfabetycznym:
Irena Bachmura, Jadwiga Białobrzeska, Wiesława Bogdańska, Leszek Czyż, Henryk Dąbrowski, Bartosz Duda, Zdzisław Frydrych, Stanisław Gadomski, Marianna Danuta Gnoza, Irena Górska, Teresa Jeromin, Justyna Kaczorek, Czesława Kaczyńska, Marian Kraśniewski, Eugeniusz Kuciński, Alicja Kuczyńska, Urszula Kuczyńska, Witold Kuczyński, Alina Weronika Kulesza, Henryk Kulesza, Józef Kur, Krystyna Łaszczych, Wojciech Łukaszewski, Krystyna Mroczkowska, Anna Ogniewska, Kazimierz Orzoł, Teresa Pardo, Iwona Potaś, Jan Prusaczyk, Stefania Prusaczyk, Renata Rybka, Stanisław Sieruta, Danuta Staszewska, Jolanta Stolarczyk, Jerzy Waszkiewicz, Krzysztof Zyśk i Zdzisław Zyśk.

Myślimy, że wydanie tego słownika, pierwszego w historii Kurpiów słownika tej skali, jest też właściwym momentem, aby podziękować publicznie wszystkim, dotychczas niewymienionym osobom, które chroniły i badały kurpiowską gwarę, w tym Pani prof. Barbarze Falińskiej, która w 2006 roku zasiała w naszych umysłach ideę stworzenia słownika kurpiowskiego.

Słownik niniejszy powstał z naturalnej potrzeby uratowania od zapomnienia mowy kurpiowskiej, mowy naszych ojców i dziadów, mowy naszego rodzinnego, kochanego regionu. Świadomość faktu, że już niedługo nie byłoby ludzi, mówiących autentyczną gwarą kurpiowską, była dla nas bodźcem do przyśpieszeniem pracy nad niniejszym Słownikiem.

Tworzenie słownika jest rzeczą trudną. Zwłaszcza, gdy dotyczy to, można śmiało powiedzieć, pierwszego słownika w historii regionu kurpiowskiego. Przekonaliśmy się o tym osobiście, pracując na tym wydawnictwem. Jesteśmy świadomi, że pomimo włożonego ogromnego wysiłku podczas prawie trzyletniej pracy, pomimo zaangażowania wielkiego grona najlepszych konsultantów, w Słowniku znajdą się niedociągnięcia, a lista nazw i zwrotów nie jest pełna. Dlatego już dzisiaj zwracamy się z prośbą o nadsyłanie ewentualnych uwag, spostrzeżeń lub propozycji uzupełnień, które pozwolą na doskonalenie Słownika w kolejnych wydaniach. Aby ułatwić naukę prawidłowej wymowy i pisowni dialektu kurpiowskiego, a jednocześnie poszerzyć krąg odbiorców słownika, przygotowaliśmy to wydawnictwo w wersji multimedialnej.

Przekazując Czytelnikom Słownik wyrażamy nadzieję, ze przyczyni się on do zachowania pięknej mowy kurpiowskiej wśród obecnego i przyszłych pokoleń Kurpiów, będzie pomocą w rękach nauczycieli i animatorów kultury w realizacji programu wiedzy o regionie, że wykorzystany zostanie także przez środowiska i osoby, które badają mowę, kulturę i historię Kurpiów.

Autorzy



1 Jerzy Rubach, Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego, Muzeum Kultury KURPIOWSKIEJ Związek Kurpiów, Ostrołęka 2009 rok
2 Kurpe -but, kurpelis – kopyto szewskie. Źródło: Mikkels Klussis, Słownik odbudowanego języka pruskiego, Prvssologia Klossiana – Ligva Borvssica Nova, Iid, Institut Européen des Minorités Ethniques Dispersées, 2006
3 Stanisław Ceberek Słownik gwary kurpiowskiej, Polska Oficyna Wydawnicza, 2003