The eldest Kurps from the village of Dobry Las/Good Forest will make only a tentative suggestion, when explaining the origin of that name.
“The forest was good here, meaning, abundant in mushrooms, berries and acorns. Full of firewood. There were plenty of birds and game. People were grateful for their good life, and that's why they called the place a Good Forest.”
There is a grain of truth in what they say, but to reveal the whole truth we have to reach back in time eight hundred years to the beginning of the 13th century. Then Prince Konrad I of Mazovia brought the Teutonic Knights of Saint Mary from Palestine to help him conquer the bordering lands. The territories were inhabited by pagans, those insubordinate and bold Prussian tribes.
The unfortunate ruler of Mazovia didn't foresee the tragic consequences. Otherwise, he wouldn’t have summoned the Teutonic Knights to the Slavonic lands. They had hardly settled down in the Chełmno Land, assigned to them by the Mazovian ruler, when they forged the agreement with Prince Konrad, making themselves fully authorized to arrange the Teutonic state in the Slavonic territory. Next, with sword, fire and gallows, they began to convert the Prussian, Yotvingian, Samogitian and Lithuanian tribes into Christianity.
The Order seized the conquered territories and established its rule by law of the victor. The native inhabitants were either murdered or turned into slaves. Soon the Knights, in white cloaks with a black cross on their left arm, began to threaten Mazovia. Their troops on heavy horses in bard, and soldiers on foot ventured into the Masovian forests, bringing death and fire.
For the inhabitants of Kolno, Nowogród, and Łomża, the Teutonic castle built at Szczytno was a real misfortune. Its commander made frequent trips through the forests to Mazovia. His thugs would emerge near a village or a castle and attack the settlement unexpectedly. Afterwards, they would disappear in the woods with their booty and captives. Before a pursuit team could be arranged, the Teutonic Knights were greeted with triumphal trumpets from the walls of their stronghold at Szczytno.
At that time, Łomża was already a fortified castle supported by another little fortress on a hill on the Narew. Although the crew were not numerous, they were vigilant, well-trained and valiant.
Nowogród, however, was an artisan settlement placed deeper in the forest and closer to the Teutonic castle. So the inhabitants were in a much worse situation.
One day, just before sunset, a pitch burner, Sławko, burst into Nowogród on a forest horse, shouting, “The white cloaks with the black cross are back in the woods! They’re led by their commander from Szczytno. They'll be here by midnight. Save your lives!”
At the terrible news, the women started their lamentation. The men, on the other hand, ran out of the houses and surrounded Sławko. The village mayor also appeared and said, “Sławko, how many knights are coming? We could face these thugs here by greeting them from the ramparts with a hail of arrows. After all, each of us is an excellent archer. We have arrows and bows in abundance. The women will prepare boiling water in jugs and melt the tar. Do you think we will survive until the knights from Łomża come to our aid? I will immediately send a messenger to Łomża.”
Sławko replied, “They are encased from head to foot with iron plates. Our arrows won’t cause them any harm. And if they raid Nowogród at night, the best archer will be blind as a bat.”
“So, what do you advise us, Sławko?
“My sincere advice, sir, is run away from the huts and hide in the forest with your belongings. At dawn, the commander will surely send his spies into the forest to find the fugitives. To ease his fury a little, I’d leave a few pigs. And you know, a fed dog doesn't bite as hard as a hungry one.”
“We will do as you say, adding a few barrels of Łomża beer. As the scoundrels fill themselves up and fall asleep after the beer-drinking, we will come back to give the robbers a bloodbath.”
Sławko promised to be back once he had hidden his own family at a safe place. He was to join the men in the woods either in the ravine by the Boruta Oak or in the rushes of the Witch Swamps.
At Nowogród everyone gathered their belongings and rushed into the forest to their usual hiding places. They were in old hollows, or in holes dug out in the dense thicket and masked on top with juniper or prickly hawthorn bushes, or in nests of sweet rush in the marshes.
Sławko came to be considered as a mind reader because his prediction had been accurate. The Teutonic Knights attacked Nowogród well past midnight. First, they approached the gate with caution, and then, with a battle cry, they broke in swiftly, ready to murder anyone jumping out of bed and taking up arms.
They were greeted by a complete silence, though, broken by a few cats meowing and a few pigs squeaking. Nothing of any value could be found. The commander was furious and didn’t let his knights drink any beer found there. As a result, the mayor's trap had failed. The sober guards noticed the mayor's team creeping from the forest at dawn and forced them to retreat.
In the morning, there was a fight in the ravine near the Boruta Oak. A patrol of six foot soldiers fell under the blows of Mazovian axes. Unfortunately, the noise drew a dozen riders and more foot soldiers. The mayor and his men would have died, but for Sławko, who led them to the swamp. The knights didn't dare to chase the fugitives through the unstable marshes.
The search of the forest ended tragically for many inhabitants of Nowogród. Soon the carts full of belongings rolled towards Szczytno, followed by the tied prisoners on foot: women, youngsters and children. The Polish knights, sent from Łomża, along with the survivors from Nowogród, didn’t manage to catch up with them before the border, and had to give up their chase.
At Nowogród, the remaining people put out the fires, and buried the dead. Then they gathered at the market square to listen to their mayor.
“We’ve been raided three times and failed to hide so far. We can’t rely on the help of Prince Konrad all the time. We have to fight the Teutonic Knights ourselves in the forest. But first, we must find a safe hiding place for our mothers, wives and children.”
“I think I have found a suitable place,” said Sławko, “a clearing in the forest near the inaccessible Witch Swamps. You can get there by wading along the bank of the Pisa, and no dog will smell the tracks in the water.”
When two months later, the Teutonic Knights raided Nowogród again, they didn't find a living soul there. Even the pigsties were empty. They checked the usual hiding places in the nearby bushes, in vain. Instead, they had to fight against the forest archers, like a bear fighting off a pack of hunting dogs. This time the Teutonic Knights returned to Szczytno without any loot. Their next trip also ended with a loss of a few men in forest skirmishes and without any gain.
During those raids the old people, women and children of Nowogród, along with all their belongings, had found a safe shelter on the Pisa.
Some time passed before the inhabitants of Nowogród learned what had happened to the fierce Teutonic commander. They heard it from a group of Gypsies, wandering from Szczytno. After his last unsuccessful expedition, he had been so angry that burst into seventy-seven pieces, like the dragon at Wawel Hill in Kraków. Anyway, no one ever heard of him again. Much later, in the Kurpie Forest there appeared other Teutonic soldiers, also acting as robbers. Well, but this is a completely different story.
Over time, some of the inhabitants of Nowogród stopped returning to their original settlement on the Narew, remaining in their safe, good forest. And the village that was built in that clearing came to be called Dobry Las. And this is how a “good forest” became the village of Dobry Las.
tłum. Wioletta Piaścik
DLACZEGO DOBRY LAS JEST WŁAŚNIE DOBRYM LASEM ?
Nawet najstarsi Kurpie mieszkający w Dobrym Lesie niedaleko Nowogrodu zapytani, dlaczego ich wieś nosi taką niezwyczajną nazwę, najpierw długo grzebią w pamięci, a następnie odpowiadają z wahaniem:
- Ano, bo kiedyś, kiedy jeszcze wszędzie szumiała gęsta puszcza, pewnikiem znajdował się tutaj dobry las. Znaczy się grzybiasty, jagodowy i żołędziowy. I chruściasty. I łownego ptactwa, i łownej zwierzyny było w nim mnóstwo. Ludziska wiele pożytku mogli mieć wtenczas ze swojego boru i dlatego tak go sobie nazwali. Znaczy się z wdzięczności za życia łatwiejsze i dostatniejsze niźli gdzie indziej.
Trzeba przyznać, iż w tych kurpiowskich domysłach tkwi ziarno prawdy. Niestety, ziarno to dziś stanowczo za mało. O przeszłości Dobrego Lasu pod Nowogrodem powinno się wiedzieć znacznie więcej, bo naprawdę warto.
Wszystko zaczęło się w początkach XIII stulecia, kiedy książę Konrad Mazowiecki sprowadził z Palestyny zakon rycerski pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, aby dopomógł mu w podboju ziem graniczących z Mazowszem. Ziem zamieszkiwanych przez krnąbrne i zuchwałe plemiona Prusów, żyjących nadto w pogaństwie, bez świętej wiary.
Wielu trudnych spraw i tragicznych wydarzeń nie przewidział wtedy nieszczęsny władca Mazowsza. Gdyby przewidział je choć w części, nigdy by rycerzy teutońskich na słowiańskie ziemie nie wzywał. Nie przypuszczał, ale bo też i przewidzieć było nie sposób, iż święty zakon już naówczas knuł w wielkiej tajemnicy swoje plany nie mające nic wspólnego z chrześcijańskim miłosierdziem. Plany podstępne, a przy tym okrutne i grabieżcze.
Zaledwie zakon ów osiadł na wydzielonej mu przez księcia ziemi chełmińskiej, natychmiast sfałszował umowę zawartą z Konradem, tak by stała się podstawą do zorganizowania własnego państwa. Po czym za pomocą miecza, ognia i szubienic począł nawracać na wiarę chrześcijańską plemiona Prusów, Jadźwingów, Żmudzinów i Litwinów. Korzystając z prawa zwycięzcy zajmował podbite tereny i ustanawiał na nich swoje komturie, natomiast rodowitych mieszkańców albo mordował, albo zamieniał w niewolników. Niestety, wkrótce zakonowi rycerskiemu spod wezwania Najświętszej Marii Panny i tego było mało. Wilczy apetyt wzmagał się w miarę wzrostu zbrojnej potęgi zakonu.
Niewiele lat upłynęło, gdy z obrońców i sojuszników księcia Konrada zakon rycerzy noszących na lewym ramieniu białe płaszcze z czarnym krzyżem stał się pierwszym wrogiem również i Mazowsza. Coraz częściej i coraz głębiej zapuszczały się w bory mazowieckie oddziały rycerzy krzyżackich na ciężkich koniach zakutych w zbroje oraz pieszych knechtów i pachołów. A gdzie się pojawiały, wszędzie niosły śmierć i pożogę.
Dla mieszkańców Kolna, Nowogrodu, a także i Łomży istnym nieszczęściem było zamczysko zbudowane przez Krzyżaków w niedalekim Szczytnie. Komtur tamtejszej twierdzy co i raz wyprawiał się lasami na mazowiecką stronę, by nieoczekiwanie wyłonić się ze swoimi zbirami przed wsią albo nawet i grodem i z wrzaskiem wojennym atakować spokojne siedlisko. A potem z łupami i jeńcami znikać szybko w ostępach. Zanim książęce rycerstwo zorganizowało pogoń, Krzyżaków witały trąby triumfalne z murów twierdzy w Szczytnie.
Łomża należała już wtedy do grodów warownych. Miała też silny zameczek na wzgórzu nad samą Narwią. I załogę niezbyt może liczną, za to czujną, wyśmienicie wyćwiczoną i bitną. W znacznie gorszej sytuacji znajdowali się mieszkańcy Nowogrodu. Rzemieślniczej osady położonej głębiej w lasach i nieco bliżej krzyżackiej twierdzy.
Któregoś dnia tuż przed zachodem słońca do Nowogrodu wpadł na puszczańskim koniku smolarz z boru wołając:
- Białe płaszcze z czarnym krzyżem znowu są w lesie! Przed północą tu będą. Krwawy komtur ze Szczytna ich wiedzie. Ratuj się, kto cało chce unieść głowę!
Na wieść straszliwą niewiasty podniosły babski lament. Natomiast mężczyźni wybiegli zaraz z domów i ciasno otoczyli smolarza. Pojawił się również i wójt książęcy.
- Sławko, a dużo ich lezie przez puszczę? – zapytał żywo. – Może warto zbirom stawić czoło tutaj? Z wałów, zza wysokiego ostrokołu powitalibyśmy ich gęsto strzałami. Każdy z naszych jest przecie wcale niezgorszym łucznikiem. Strzał zaś i łuków mamy pod dostatkiem. Kobiety przygotują nam wrzątek w dzbankach i roztopią smołę. Czy sądzisz, że dotrwamy w obronie, dopóki pomoc rycerska nie nadejdzie z Łomży? Zaraz pchnę do grodu gońca na najszybszym koniu.
- O pomoc słać trzeba, panie wójcie. I to nie zwlekając – przytaknął smolarz. – Przede wszystkim po to, by ukarać zbójów krzyżowych za podstępny napad. Przemko, bierz mojego siwka i gnaj do Łomży na złamanie karku. Nie zdążył jeszcze młodzik zniknąć na koniu za wrotami, gdy wójt powtórzył pytanie:
- Ilu Krzyżaków na nas idzie? Myślisz, że zdołamy się skutecznie obronić za palisadą?
Sławko pokręcił głową.
- Nie sądzę, panie wójcie – odpowiedział. – Więcej tu ciągnie krzyżackiego robactwa ze Szczytna, niźli mrówek bywa w leśnym kopcu. Zakuci są od nóg po łby w żelazne blachy. Strzały z łuków, nawet te najcelniejsze, niejakiej krzywdy pancerzom wyrządzić nie mogą. Poza tym myślę sobie, że zbóje napadną na osadę pośrodku dzisiejszej nocy, przy gwiazdach, licząc, że idą na śpiących. W nocnych ciemnościach zaś, wiecie to nie gorzej ode mnie, panie wójcie, najlepszy łucznik ślepy jest niczym stare krecisko.
- Co więc nam radzisz, Sławko?
- Moja rada szczera, panie wójcie. I chyba jedyna – smolarz popatrzył ludziom prosto w oczy. – Uchodzić trza z chałup, póki jeszcze pora. Wraz z dobytkiem kryć się zaraz w puszczy. I siedzieć cicho w norach pod krzakami niczym borowe myszy. O świcie komtur na pewno wyśle szpiegów do lasu, aby odszukali zbiegów. Wściekły będzie, że ludziska uszli mu z majątkiem i trzodą. Aby go trochę ułagodzić, każcie koniecznie, panie wójcie, pozostawić w chlewie kilka wieprzów. Nażrą się zbójeccy rycerze do syta, to z pewnością staną się leniwsi. A wiadomo, syty pies nie kąsa tak jak głodny.
Wójt nie namyślając się długo przyznał rację dzielnemu smolarzowi.
- Słusznie radzisz, Sławko. Tak właśnie postąpimy. Pozostawimy Krzyżakom siedem tłustych świń na pożarcie. I gromadkę kur. I jeszcze parę beczułek łomżyńskiego piwa. W jamie za studnią pozostawimy też w ukryciu Józika od Rudników. Pachołek to co prawda młody, gołowąs, ale przebiegły wielce i odważny jak się patrzy. Nie strachający się ani piekielnego diabła, ani żelaznego rycerza z czarnym krzyżem. Gdyby łotry objedli się i przysnęli mocno po piwie, przyczołgałby się do nas. Wówczas powrócilibyśmy tutaj po cichutku i sprawili zbójom krwawą łaźnię.
- Dobrze miarkujecie, panie wójcie. Zróbcie, jako żeście rzekli. A teraz bywajcie – smolarz pociągnął konika za uzdę. Na mnie najwyższa pora. Żonę z dzieciskami i krewniaków wraz z dobytkiem muszę zabrać co rychlej do boru i ukryć w bezpiecznym miejscu. Potem wrócę do was. Gdzie zalegniecie z wojami, panie wójcie?
- W jarze pod Borutowym Dębem. Albo w szuwarach nad Wiedźmowym Bagienkiem. Tam nas szukaj.
W osadzie nie było na co dłużej czekać. Wszyscy, mężczyźni, kobiety i dzieci, najprędzej jak tylko mogli, opuszczali obejścia i wraz z dobytkiem śpieszyli w las. Jedni mieli tam zawczasu przygotowane kryjówki w starych dziuplach, inni jamy wyryte wśród gęstych zarośli i zamaskowane z wierzchu krzakami jałowca lub kłującego głogu. Jeszcze inni liczyli na gniazda z tataraku uwite w moczarowym sitowiu.
Smolarz Sławko pośród nowogrodzian mógłby uchodzić za człeka umiejącego czytać w myślach innych. Zamiary krwawego komtura ze Szczytna przewidział bowiem akuratnie.
Krzyżacy zaatakowali Nowogród, kiedy już było dobrze po północy. Wpierw podeszli ostrożnie i bezszelestnie pod same wrota, po czym z bojowym wrzaskiem wdarli się błyskawicznie do środka, gotowi mordować każdego, kto wyskoczy z pościeli i pochwyci za oręż.
Napastnikom odpowiedziała martwa cisza. W osadzie nawet samotny pies nie zaszczekał. Poganiani przez rycerzy, knechci i pachołkowie rzucili się do gorączkowych poszukiwań. Przetrząsnęli chałupy po kolei od piwnic po stryszki. Nadaremnie. Nigdzie nie napotkali żywego ducha. Oczywiście, jeśli nie liczyć kilku kotów miauczących przeraźliwie ze strachu oraz kilku wieprzów pozostawionych nie wiedzieć czemu w największym chlewisku. O bogatych łupach trudno było marzyć. Wszystko, co przedstawiało jakąś większą wartość, poznikało z zabudowań bez śladu.
Widząc fiasko wyprawy komtur wpadł w furię. Ktoś musiał tych nędzników uprzedzić! Ktoś musiał wyjawić im nasze tajne plany - ryczał na całe gardło, aż gęsta piana wystąpiła mu na gębie niczym u wściekłego wilka. – Może te leśne krety mają swojego szpiega w Szczytnie? A może to sprawka włóczących się wszędzie Cyganów? Srogie śledztwo przeprowadzę zaraz po powrocie. Na mękach w katowskiej komnacie nawet niemowa i głuchy przyzna się do winy. A teraz ruszać mi się żwawo, łby zakute w żelazo. Natychmiast rozstawić wokół straże. Kto wie, czy te przeklęte Mazury nie spróbują powrócić tu nocą z toporami. Rodzona babka przyśni się temu, kogo przyłapię na drzemce. O świcie spróbujemy odszukać w puszczy i zbiegłych ludzi, i ukryte bydło. Ani myślę wracać do zamku z pustymi wozami.
Wójtowa pułapka nie powiodła się. Józik od Rudników pozostawiony w kryjówce za studnią nie zdołał wyczołgać się z osady. Zresztą nie miał po co. Komtur co prawda nakazał zarżnąć wieprzki i upiec nad ogniskiem, ale beczułki z piwem od razu wziął pod klucz. Nikomu z rycerzy nie wydał ni łyka. Nie dziwota zatem, iż krzyżackie straże czuwały na wałach trzeźwe i wściekłe. I że na czas dostrzegły wójtową drużynę skradającą się od lasu. Ostrzelani z cokołów nowogrodzianie musieli wycofać się pod osłonę boru.
Rankiem w jarze pod Borutowym Dębem doszło do śmiertelnego starcia. Patrol złożył z sześciu knechtów padł pod ciosami mazowieckich toporów, lecz zgiełk bitewny ściągnął do jaru kilkunastu konnych oraz całą sforę pieszych. Wójt i jego ludzie oddaliby tam pewnie życie, gdyby nie smolarz Sławko, który powiódł ich w bagna. Zakuci w ciężkie blachy Krzyżacy nie odważyli się ścigać zbiegów po moczarowisku ustępującym niebezpiecznie pod nogami.
Przetrząsanie zarośli przez knechtów dla wielu z nowogrodzian zakończyło się tragicznie. Wkrótce wozy pełne dobytku, a także niewiast, młodzików i dzieci powiązanych sznurami, potoczyły się w kierunku Szczytna. Krzyżacy triumfowali.
Wojowie z drużyny książęcej, przybyli z Łomży na odsiecz, wraz z ocalonymi z najazdu nowogrodzianami natychmiast popędzili za rabusiami, rycerzami spod wezwania Najświętszej Marii Panny. Niestety, przed granicą dopaść ich nie zdołali.
Po wygaszeniu pożarów i pogrzebaniu zabitych, mieszkańcy Nowogrodu zgromadzili się na targowym placyku, aby wysłuchać swojego wójta. - Trzykrotnie zbóje ze Szczytna napadają na nas zdradziecko, trzykrotnie kryjemy się gdzie kto może i wszystko nadaremnie. Za każdym razem ponosimy straszliwe ofiary. Tak dalej być nie może. Musimy temu zaradzić. Zwłaszcza, że na pomoc książęcą trudno liczyć o każdej godzinie. Abyśmy sami mogli walczyć z czarnymi krzyżakami, abyśmy mogli szarpać ich zza każdego krzaka, nie dając zbirom ani chwili spokoju w Puszczy Zagajnicy, musimy być pewni losu naszych matek, żon i dzieci. W tym celu trzeba znaleźć dla nich prawdziwie bezpieczną kryjówkę. Taką, której przeklęte krzyżackie knechy nigdy odkryć nie zdołają.
- Jestem dokładnie tego samiuśkiego zdania co i wy, panie wójcie – poparł go dzielny smolarz. Co więcej, ja chyba znalazłem odpowiednie miejsce, łysinę pośród boru, godzącą się na takie właśnie schronienie.
- Gdzie, Sławko? Czy aby nie za daleko? A czy miejsca wystarczy tam dla całej osady? I czy zmieści się tam nasze bydełko? – ze wszystkich stron posypały się pytania.
- To kawałek drogi, niestety. Za to luzu tam dosyć. I dla kobiet, i dla dzieci, i dla wszelkiego majątku. Mówię o gęstym lesie pośród niedostępnych mokradeł Wiedźmowego Topieliska. Można tam dotrzeć brodząc Pisą u samego brzegu. Wędrowanie rzeką ma i dodatkową zaletę: krzyżowe zbóje nie wytropią uchodzących, nawet gdyby pogonili za nimi tresowanymi brytanami. Po wodzie żaden pies nie poprowadzi, nie wyczuje śladu.
Kiedy po dwóch miesiącach Krzyżacy znowu wtargnęli do Nowogrodu, nie zastali w chałupach żywej duszy. Chlewy i kurniki zionęły pustką. Nikogo też nie było w dotychczasowych kryjówkach w okolicznych chaszczach. Opędzając się nieustanie przed borowymi łucznikami na podobieństwo niedźwiedzia oganiającego się przed łowiecką sforą, rycerze i knechty musieli zawrócić w kierunku granicy, tym razem nie uwożąc ani jeńców, ani łupu.
Kolejna wyprawa również zakończyła się klęską Krzyżaków. W leśnych potyczkach stracili kilku ludzi, w zamian zaś nie zyskali nawet chudego wołu.
I za jednym, i za drugim razem starcy, niewiasty i dzieci nowogrodzian wraz z całym dobytkiem znajdowali bezpieczne schronienie w dobrym lesie nad Pisą.
Cyganie wędrujący od Szczytna do Łomży opowiadali nieco później na nowogrodzkim ryneczku, że po ostatniej nieudanej wyprawie komtur krzyżacki ze złości rozpękł się przed zamkową fosą na siedemdziesiąt siedem kawałków niczym smok wawelski. Może to i prawda, bo nikt nigdy więcej o nim już nie słyszał. W Puszczy – Zagajnicy pojawili się potem krzyżaccy komturowie, choć inni, lecz równie zbójeccy. No, ale to już należy do zupełnie innej opowieści, na którą, być może, również przyjdzie pora.
Z czasem część nowogrodzian przestała powracać do swojej osady, na stałe pozostała w dobrym, bezpiecznym lesie. A wieś, która powstała na owej polanie, do dziś nosi tę wdzięczną nazwę. Oto dlaczego dobry las stał się Dobrym Lasem.
Zdzisław Nowak