As a man gets older, he thinks more about what happened in the olden days. He reminds himself of his childhood and adolescence. It is easier for him to move into the past. When I close my eyes, I see older people who left this world a long time ago. And I can still hear their tales of the olden days...
Tale One
The origins of Kadzidło
Several centuries ago, the Polish King Władysław IV sent his advisers to the border of the Kurpie Forest and Prussia. Their only goal was to find a way to strengthen the Polish border from the Prussian side and to secure thus the Forest itself, which served as a royal food storehouse. After returning, the counselors stated that sending knights to the thick of the Kurpie Forest would be pointless. Therefore, the King gave orders to settle the area with bee-keepers and hunters, who would be able to adapt better to the challenging conditions of the Forest. The settlers were to be free people, subject only to the Polish King. If needed, they were obliged to defend the Kurpie Forest and Poland.
The King also invited a group of French monks from the monastery at Macon, by giving them a royal document of safe-conduct and a task to settle in the Kurpie Forest. After a long journey, the monks stood at the foot of a big white hill in the Kurpie Forest (today's centre of Kadzidło), where grew a large oak. The tree was rotten inside, but its branches were so huge that they gave shelter from rain. As the hill was visible from afar, the monks decided to set up a mission there. They cleared the thicket a bit, nailed a cross to the oak tree, and made an altar in the middle of that oak. And their natural chapel was ready.
When the track for the local railway was built, there were discovered traces of a large oak tree. Whether it was that oak, we don't know…
With time, settlers from various parts of the Commonwealth of Poland and Lithuania came to live around the monks' settlement. They were from Lithuania, Ruthenia, the Land of Kraków, and the Tatra Highlands.
There is a story about some settlers who came down the Rozoga. When they saw a high hill far away in the south, they decided to go in that direction. Suddenly, they were stopped by a stretch of a marshy area with small ponds. Deciding to settle there, they knelt down and gave thanks to God. Then they put up a wooden cross on a mound made of stones and soil. Seeing all those ponds around, they called the place Stawek/a Small Pond. And that was the beginning of the village of Stawek near Kadzidło.
Some traces of the mound have still been preserved. The discovery of the remains of the first settlers is well-remembered in the Tomczak family. Deep in the ground, they found fireplaces encircled with stones. And while digging deep foundations, they discovered many remnants of clay pots and parts of a copper cross.
As more and more settlers arrived at the monks’ settlement, the white hill was named Góra Świętego Ducha/Holy Spirit Hill. On its top was placed a cross. Another cross was hung on the ancient oak, and it became a praying place. With the spread of Christianity, the Royal Kurpie Forest had also better protection.
The King's delegation brought new liturgical equipment to the monks’ settlement, including a censer. The device was hung in a place of honor on the oak under the cross. This place came to be called Kapliczka/a Little Chapel—Kadzidło/Incense.
Today, only the village of Kadzidło (incense) and kościół św.Ducha (the Holy Spirit Church) have retained their original names.
The cooperation between the monks and the settlers was excellent. The settlers helped the monks, who, in turn, strengthened the faith and love of freedom in the Kurps. The bishop of Płock was delighted with the development of the Church in the Kurpie Forest. There was a plan of building a real chapel and requests were even sent, allegedly, to the Pope in Rome.
Soon the Chapel of St Onuphrius was built. Why St Onuphrius? Legend says that Father Onuphrius, equipped with safe-conduct signed by the King and the Bishop of Płock, stayed there once, as a papal governor. The white-headed monk was a high authority among the forest-dwellers.
Time passed and the settlement of Kadzidło grew into an important place in Kurpie. A parish was established there. Where today’s presbytery is, there was a succession of wooden churches with burial-grounds around. The location was not accidental. From the north, Holy Spirit Hill sheltered the place from the strongest winds. The hill itself, if needed, served as a perfect vantage point.
At the site of today’s Commune Office, there was a marketplace, which has remained in the name of the street Targowa/Market. Going back in time, the area had been part of a forest with big game. Its wood had been used for building two churches.
Later, the high white hill was partially dug out. A large brick church of the Holy Spirit was erected there. Visible from afar it is still the pride of Kadzidło.
Tale Two
The Turkish Cross
At the road from Kadzidło to Brzozówka, on Zaspowa Hill, there’s a wooden cross on a pine, for centuries called the Turkish cross. Its history goes back in time to the Turkish wars, which was a long time ago.
The Kurps were on their back home from the victorious war against the Turks. Their commander, Rafał Pułaski, had ten sons, who had fought side by side with the Kurps. They had sworn a lifelong friendship. (Later, many families from distant parts of Poland came and settled in Kurpie, e.g. the families of Chrostek, Florek, Śliziewski and others.)
At Brest on the Bug River, the ways of the war companions parted. The Kurpie divisions marched north. When they reached Zaspowa Hill, near Kadzidło, and saw Holy Spirit Hill in distance, they decided to have a rest. They knew they were back home. By the soldiers' camp, there was a tall pine tree. As legend has it, the Holy Spirit descended on one of the soldiers and ordered him to place a thanksgiving cross there. The cross, carved with an ax as an offering to God and Saint Mary, was hung on that tall pine tree. The soldiers sang Bogurodzica/The Mother of God, that oldest Polish anthem,,and continued their march home.
After that event, a permanent trace has remained in the form of the cross hanging on a pine tree on Zaspowa Hill. Whenever one wooden cross gets destroyed, a new one is nailed. But the name of the cross remains the same, it is still the Turkish cross.
Tale Three
The first church at Dylewo
If you go from the village of Dylewo to the village of Łodziska, you will pass a scrubby hill, called Kościelna. In the past people would cross themselves when passing that place. In 1914 (according to Piotr Kaczyński's account), on the hill was unearthed a grave with the remains of a knight in armor. As legend has it, a church, perhaps the first one in Kurpie, stood on this hill a few centuries ago. Probably it burned down, but the circumstances are unknown. The local farmers still find traces of ash and a burnt wooden structure in the area nearby. The oral records, the unearthed grave and the artifacts found seem to confirm the existence of the first church at Dylewo.
Tale Four
The Swedes at Kadzidło and Kurpie hospitality
It was in 1655. The Kadzidło Forest was in turmoil when the forest dwellers saw smoke signs sent from Holy Spirit Hill by the monks and the watchmen. The alarm signal was passed on by messengers orally to the villages of Stawek, Wąglewo, Tatary, Golanka and Żytocha.
“The Swedes! They want to shackle us. Let’s have a meeting!” spread the alarming news throughout the Forest. The eldest Kurps went to the meeting held on Holy Spirit Hill and debated how to resist the Swedes.
The Swedish army marching through the forest, apart from the Kurpie shooters, came across natural obstacles. Once choosing a wrong path, they fell into the swamps by Wojciech Żytocha's house. To this day, there is the settlement of Żytocha in Kadzidło, and another settlement of Szwed (Swede).
The King of Sweden, Karl X Gustav, and his army were crushed. The king ran away disguised as a peasant. After struggling through the forest, he found his way to a Kurpie farmstead. As the Kurps are famous for their hospitality, the unknown wanderer was given food and drink and a place to sleep. The host was surprised, though, that the visitor did not speak at all, as if he hadn’t understood a word. He also looked like a lord, with his delicate hands. Only his clothes looked rough.
The host fell into a restless sleep. He had grown certain that the wanderer was the King of Sweden himself. The Kurp got up, took out a rifle and put it to the head of the sleeping guest. However, his conscience reminded him of his duties towards his guest. And he hesitated. The stranger must have been his enemy, and yet the traditional custom required to host a guest well and keep him safe. He made three attempts. Finally, the old forest custom prevailed. At dawn, Karl Gustav left the Kurp’s farmstead untouched, provided with food for a long way.
In Kurpie, hospitality is a sacred thing, according to the old Polish saying, “Gość w dom, Bóg w dom”/ literally “a guest at home is like God at home,” which in proper English is “what’s mine is yours.”
Tale Five
Kościuszko at Kadzidło
The old settlement in Kadzidło is surrounded by a long chain of hills stretching from east to west, which played an important role in the local history.
The story, handed down from generation to generation, says that during the Kościuszko Uprising in 1794, Tadeusz Kościuszko himself came to Kadzidło to recruit volunteers and managed to form the Kurpie Legion.
The Russian garrisons were located in Łomża and Ostrołęka. When the news reached them that Kościuszko was in Kadzidło, they quickly came to the village under the command of their general. The Russian soldiers got placed in the country lanes and their cannons on today's Brzozowy estate.
When getting ready for the battle against the Russians, someone, to Kościuszko’s surprise, came up with an unusual idea to fight them in the name of God. All the Kurps gathered at the cemetery round the church. Forming a procession, the men took out the gonfalons and banners, the women held the pictures with images of saints, and the youngsters took their bows. The procession, singing religious songs, walked along the hill towards the enemy.
The Russian soldiers were pious people and would not fight against God's people. Crossing themselves, they began withdrawing at the sight of the procession. The young Kurps had used their bows, but their arrows sounded to the Russians like angelic wings, as the wind had blinded them with sand. And all the Russian soldiers fled in panic. It was a great miracle.
Kościuszko together with the Kurps knelt down and bowed low to God. The Kurps put up a cross on the hill as a sign of their gratitude for the miraculous victory. That cross remained there for a long time.
Later, thanks to the efforts of Father Mieczysław Mieszko, the hill was dug in, to make room for the Chapel of Ostra Brama (like in Vilnius), also known as the Chapel of Dylewo. In that chapel was hung a portrait of Tadeusz Kościuszko. When the priest was accused of the illegal building of the chapel, he replied that he had built the mausoleum of Kościuszko. This mausoleum and Kościuszko Hill have remained to this day.
When the Kurpie Legion, which later fought at Racławice, had reached Kraków, the Kurps were happy to see Kościuszko again and to drink mead together. Later they fought side by side with soldiers from other parts of Poland, like the Land of Kraków or the Tatra Highlands. Between and after fighting the Kurps would tell them about their special region and their forest tradition.
When the Uprising broke down, many Highlanders fled with the Kurps to the Kurpie Forest, where they found refuge. Their families settled in the Kadzidło parish, and the Highlanders put on our traditional russet overcoats.
Tale Six
The terrifying mansion at Dylewo and the smart Kurps
The Kurps are a brave nation, in love with their forest, and freedom. They are attached to their land and their possessions, but especially to their horses. Under the partitions of Poland, they had a difficult time, when the Russians imposed their laws in the Kurpie Forest.
The Russians had a magnificent mansion at Dylewo, where they set up their military post. They set out from the mansion to the Kurpie Forest to rob the local farmsteads, take away their food, steal their belongings. The Kurps were forced to work very hard for the invaders. With time, the mansion became a terror for the locals. Its steward, known for his cruelty, despite some warnings from the Kurps, wouldn’t change his ways. So, the Kurps waylaid him and killed with an ax. After an investigation conducted by a Russian commissioner, three Kurps got arrested and executed with extreme cruelty by tearing them apart, having tied their arms and legs to horses. The cruelty of the sentence shocked the community.
A few years later, the invaders decided to take horses away from the local Kurps. The Russians wanted only horses because they couldn’t find any carts in the farmsteads nearby. The Kurps had hidden them in the groves earlier. So the Russians had ten carts brought to Dylewo from other villages and stood them in front of the mansion.
To celebrate their success, they had a drinking party. The rattling of their mugs and their drunken voices were carried far away. At night, a group of Kurps, from the village of Chudek, came near the lit windows of the mansion. With pine boards on their shoulders, they stepped very carefully, not speaking a word. The silence was broken only by the Russians drinking and singing their melancholy songs. The Kurps sat nearby and waited for the right moment. The watch dogs had already hidden somewhere, smelling wolves. The smart Kurps had tossed them wolf fat, knowing well that dogs are afraid of wolves.
Finally, the mansion was quiet, and the only sound were loud snores. It was the signal for the Kurps to start. They worked in complete silence. Only their shadows could be seen. First they placed the pine boards on the ground and rolled on all the carts, one after another, forming thus a row. Then, slowly, they pushed that row of carts along the boards. Thanks to this trick, the iron wheels didn't leave any ruts. A few men followed, covering their tracks. It was difficult but they managed to go thus many miles away from the mansion. The last Kurp to follow, sprinkled the soil with tobacco to make sure the dogs wouldn't track the strange caravan.
And the carts got hidden successfully. At least for some time, the Kurps didn't have to worry about their horses, being glad to have outsmarted the invaders.
tłum. Wioletta Piaścik
OPOWIEŚCI Z KADZIDŁA I DYLEWA
Kiedy człowiek staje się starszy, częściej zastanawia się nad tym, co było kiedyś. Przypominają się mu dziecinne i młodzieńcze lata, łatwiej mu przenieść się w przeszłość. Gdy zamknę oczy, widzę starszych ludzi, którzy odeszli już dawno z tego świata. I słyszę nadal ich opowieści - o dawnych czasach...
Opowieść pierwsza o początkach Kadzidła
Kilka wieków temu król polski Władysław IV wysyła swoich doradców na granicę Puszczy Kurpiowskiej z Prusami. Mają jeden cel – znaleźć sposób wzmocnienia polskiej granicy od strony Prus i zabezpieczenia samej puszczy, która była wtedy spichlerzem żywności dla armii królewskiej. Po powrocie doradcy stają przed obliczem króla i stwierdzają – nic nie da wysyłanie na granicę rycerstwa.
Król wydaje rozkazy, aby tereny Puszczy Kurpiowskiej osiedlić nie rycerzem, a właśnie bartnikami, myśliwymi, czyli ludźmi, którzy będą umieli żyć w trudnych, puszczańskich warunkach. Mają być ludźmi wolnymi, podległymi tylko królowi polskiemu. Mają tej Puszczy i jedenocześnie Polski bronić, gdy zajdzie potrzeba.
Zadanie i specjalny glejt otrzymał wówczas także mnich pustelnik, pochodzący z klasztoru w Macon...
...Po długiej podróży mnisi z francuskiej krainy Macon stanęli pod wielką, białą górą w Puszczy Kurpiowskiej. Był to teren dzisiejszego centrum Kadzidła. Pod tą górą stał wielki dąb. Środek pnia miał spróchniały. Gałęzie jego były tak ogromne, że wielu podróżnych mogły od deszczu ochronić. Góra widoczna była z daleka. Dobre miejsce na założenie misji – stwierdzili mnisi. Oczyścili nieco gęstwiny, krzyż na dąb przybili, w środku drzewa zrobili ołtarz. Kapliczka była gotowa.
Ślady wielkiego dębu odkryto, gdy robiono torowisko tutejszej kolejki. Czy to był tamten dąb, nie wiemy....
Z czasem wokół siedliska mnichów zaczęli skupiać się osadnicy, którzy coraz liczniej napływali z różnych stron Rzeczypospolitej. Przybywali z Litwy, Rusi, z ziem krakowskich, Podhala...
Osiedlano się wokół góry, jak i w najbliższej okolicy dzisiejszego centrum Kadzidła.
Zachowała się opowieść o osadnikach, którzy przypłynęli rzeką Rozogą. Kiedy z daleka zobaczyli wielką górę na południu, postanowili iść w jej kierunku.
Nagle stanęli nad rozległą wodą. Dalej iść nie mogli, bo rozciągały się przed nimi woda, bagna i trzęsawiska. Tu osiedlimy się - postanowili. Uklękli – Bogu dziękczynienie złożyli. Osadnicy odpasali swoje siekierki i krzyż z drzewa wyciosali. Usypali z kamieni i ziemi kopiec. Na nim postawili krzyż. Nad stawami jesteśmy – to Stawek miejsce nazwiemy. Tak osada Stawek pod Kadzidłem powstała.
Ślady tego kopca zachowały się do dziś. Wśród rodziny Tomczaków żywe są opowieści o odkrytych śladach po pierwszych osadnikach. Głęboko w ziemi odkryto paleniska po ogniu obłożone kamieniami. Przy kopaniu głębokich fundamentów znaleziono dużo resztek glinianych garnków oraz odkryto części miedzianego krzyża.
... Gdy coraz więcej osadników przybywało, białej górze nadano imię.
Nazwano ją imieniem Świętego Ducha. Na szczycie góry postawiono krzyż święty, na dębie drugi krzyż zawieszono. Pod tym dębem wszyscy się modlili. Osadnikom obrane miejsce wokół góry także bardzo się spodobało, Chrześcijaństwo się poszerzało. Królewska Puszcza Kurpiowska była chroniona.
Kiedy delegacja króla przywiozła nowe sprzety liturgiczne, a wśród nich urządzenie do kadzenia nazywane dzisiaj trybularzem, zawieszono je na honorowym miejscu na dębie pod krzyżem. Miejsce to zaczęto nazywać Kapliczką – Kadzidłem.
Dzisiaj tylko Kadzidło zostało z pierwotnej nazwy i kościól pod wezwaniem Ducha Świętego.
Współpraca mnichów i osadników rozwijała się doskonale. Osadnicy dużo mnichom pomagali, ci umacniali wiarę i umiłowanie wolności w ludzie kurpiowskim.
Biskup płocki był bardzo zadowolony z rozwoju kościoła na Puszczy Kurpiowskiej. Zaczęto mówić o nowej, prawdziwej kaplicy. Prośby z Kapliczki - Kadzidła – dotarły ponoć nawet do samego papieża w Rzymie.
Wkrótce zostaje zbudowana nowa kaplica p.w. Świętego Onufrego. Dlaczego p.w. św. Onufrego? Legendy powiadają, że tu przebywał Ojciec Onufry. Był namiestnikiem papieskim, miał glejt przez króla i biskupa płockiego podpisany. Siwy, białogłowy mnich był wielkim autorytetem wśród ludu puszczańskiego. Powstała parafia. Z czasem kolejne drewniane kościoły powstawały, wokół nich cmentarzyska... Te kościoły, zbudowane były na miejscu dzisiejszej plebanii, w zacisznym miejscu. Od północy miały osłonę, gdyż wichry najzimniejsze o górę św. Ducha się rozbijały. Ta góra miała wówczas także inne ważne znaczenie. Gdy trzeba, była doskonałym punktem obserwacyjnym.
W miejscu, gdzie Kadzidło miało jeszcze niedawno targowisko (dziś tu stoi budynek Urzędu Gminy – dop. autora), a śladem jest nazwa ulicy - Targowa, kiedyś był bór i matecznik ciemny. Do tej gęstwiny nie było wejścia, strzegła go również gruba zwierzyna. Ten bór parafianie sukcesywnie wycinali i drzewo do budowy kościołów pozyskiwali. Z tego niewielkiego obszaru powstały dwa kościoły. Dzisiaj z puszczy dziewiczej w tym miejscu nic nie zostało...
Później wielką górę częściowo rozkopano i postawiono wielki kościół murowany p.w. Świętego Ducha, z daleka widoczny i do dziś będący ozdobą i dumą Kadzidła.
Opowieść druga o krzyżu tureckim
Przy drodze z Kadzidła do Brzozówki, na Zaspowej Górze wisi na sośnie drewniany krzyż, od wieków nazywany krzyżem tureckim. Pierwszy krzyż w tym miejscu mieli wznieść Kurpie wracający ze zwycięskiej wojny z Turkami. Zachowała się następująca opowieść.
Onego czasu, dawno, dawno temu, wracali Kurpie po zwycięskiej wojnie z Turkami.
Razem ze swoim dowódcą Rafałem Pułaskim. Miał on 10-ciu synów, którzy w jednym szeregu z Kurpiami bili się zwycięsko z Turkami. Wcześniej przysięgli sobie dozgonną przyjaźń. Wiele rodów później z dalekich polskich stron przybyło i osiedliło się na Kurpiach. Rody Chrostków, Florków, Śliziewskich i inni …
W Brześciu nad Bugiem drogi kompanów się rozchodziły. Legiony kurpiowskie pomaszerowały w kierunku północy. Gdy żołnierze Górę św. Ducha zobaczyli, byli już pod Kadzidłem przy Górze Zaspowej. Postanowili spocząć. Byli na swojej, znajomej ziemi. Dla niektórych ziemia kadzidlańska była „matecznikiem”. Przy żołnierskim obozowisku stała wyniosła sosna. Na jednego z żołnierzy zstępuje wówczas Duch Święty i każe w tym miejscu postawić dziękczynny krzyż. Krzyż święty – siekierą wyciosany, jako wotum Bogu i Maryji, zostaje zawieszony na wysokiej sośnie. Odśpiewano pieśń „Bogarodzico Dziewico” – i powędrowano dalej.
Po tamtym wydarzeniu pozostał trwały ślad – wiszący na drzewie krzyż. Kiedy upływ czasu niszczył drzewo krzyża, kolejne pokolenia przybijały nowy. Pozostawała nazwa – krzyż turecki.
Opowieść trzecia o pierwszym kościele w Dylewie
Jest za Dylewem, od strony Łodzisk, około 100 metrów na lewo od głównej drogi do Ostrołęki, górka z dzikimi zaroślami, którą do dzisiaj zowią Kościelna Górka.... Nasi dziadowie przejeżdżając koło niej żegnali się z szacunkiem. To na niej (wg relacji Piotra Kaczyńskiego) odkopano w 1914 r. grób ze szczątkami rycerza w zbroi. Na tej górze według legendy miał stać kilka wieków temu kościół w Dylewie, być może pierwszy kościół na Kurpiach. Prawdopodobnie spłonął. Czy podpalony ręką najeźdźcy, czy z innej przyczyny, tego niestety nie wiemy. Obok przekazów ustnych, obok odkopanego grobu rycerskiego, o pierwszym kościele w Dylewie świadczą także ślady popiołu i spalonej konstrukcji drewnianej, odkopywane przez rolników podczas prac rolnych.
Opowieść czwarta o Szwedach w Kadzidle i kurpiowskiej gościnności
Był rok 1655. W puszczy kadzidlańskiej zrobił się wielki ruch, zawrzało. Jakiś niepokój zagościł w sercach ludzi i padł długim, ponurym cieniem na całą kurpiowską krainę. I pewnego dnia z Góry Świętego Ducha w Kadzidle ujrzeli mieszkańcy Puszczy dymne znaki, które dawali mnisi i czujkowi. Wieści straszne przekazywano sobie z ust do ust, od zagrody do zagrody. Dumny kurpiowski, i tylko królowi podległy lud, rozgłasza alarm po całej puszczy. W gotowości już jest Stawek, Wąglewo, Tatary. Dotarły straszne wieści do Golanki, a i Żytocha cała powiadomiona. A wieści to groźne, które wysłannicy przywieźli. Szwedzi! Szwedzi Rzeczpospolitą najeżdżają. W kajdany lud cały zakuć chcą. Narada! Narada! – rozległo się po puszczy. Najstarsi Kurpie udają się na Górę Świętego Ducha i tam się naradzają. Lud kurpiowski się organizuje, szykuje opór Szwedom...
Wojsko szwedzkie maszeruje przez Puszczę, a nad Kurpiami jakby jakiś dobry duch czuwał. Wybrali najeźdźcy fałszywą drogą i u Wojciecha Żytochy powpadali w bagna. Do dziś dnia kolonię Żytochę w Kadzidle mamy. A na pamiątkę przejścia najeźdźcy zza morza i kolonia Szwed też jest.
Karol Gustaw, król Szwecji i jego wojsko zostało rozgromione. Król salwuje się ucieczką w przebraniu chłopa. Po długim przedzieraniu się przez puszczę trafił do kurpiowskiej zagrody. Kurpie naród gościnny. Nakarmił Puszczak wędrowca, napoił, posłanie przygotował. Dziwił się tylko, że gość niemowa. Mowy kurpiowskiej nie rozumie, nie odzywa się ani jednym słowem. Liczko też delikatne, ręce nie spracowane, jak u jakiego pana. Ale na grzbiecie prosty przyodziewek. Zasnął gospodarz. Lecz sen miał niespokojny. Coś mu spać nie daje. Coś podszeptuje, że to wróg, że to sam król Szwecji. Wstaje, wyciąga strzelbę i przykłada do głowy śpiącego gościa. Jednak sumienie i serce mu podpowiada – toż to gość twój, nie godzi się. Trzy razy kładł się strapiony gospodarz i wstawał, i nie wiedział co począć. Z jednej strony wroga miał w domu, który najechał Rzeczpospolitą i Puszczę umiłowaną. Z drugiej - przekazywane z dziada pradziada obyczaje nie pozwalały przybyszowi krzywdy zrobić, jeno jak najlepiej ugościć. Wielki miał Kurp frasunek. W końcu nad ranem zwyciężyły puszczańskie obyczaje. O świcie Karol Gustaw opuścił kurpiowską zagrodę cały, najedzony i w strawę na daleką drogę zaopatrzony. A dla Kurpia do dziś dnia gościnność to rzecz święta, bo gość w dom - Bóg w dom.
Opowieść piąta o Kościuszce w Kadzidle
Wokół starego siedliska w Kadzidle od wschodu do zachodu ciągnie się długie wzniesienie. Ten łańcuch wzniesienia od strony Ostrołęki później przekopano na przejazd – bramę.
Przekazywana z pokolenia na pokolenie opowieść głosi, że w czasach Insurekcji Kościuszkowskiej w 1794 roku do Kadzidła przybył sam Tadeusz Kościuszko, aby do swej armii ochotników werbować. Dużo ochotników się wówczas zgłosiło, bo Kurpie wolność i Ojczyznę kochali ponad wszystko.
Utworzono z nich Legion Kurpiowski. W tamtych czasach w Łomży i w Ostrołęce rozlokowane były garnizony rosyjskiego wojska. Gdy się rosyjski generał dowiedział, że w Kadzidle przebywa Kosciuszko, szybko z wojskiem pod Kadzidło podszedł. Rozstawili się w opłotkach. Na dzisiejszym majątku Brzozowych ustawili armaty.
Kurpie zbierają się i wraz z Kościuszką przygotowują się do bitwy. Co tu robić, co czynić? Boże Wszechmogący! – co mamy czynić? Ktoś wpadł na niecodzienny pomysł – Rosjanie będą walczyć z nami, ale też i z Bogiem. W imię Boga będziemy walczyli. … Tadeusz Kościuszko jest zdziwiony. Na cmentarzu przy kościele wszyscy się zebrali, z kościoła sztandary i chorągwie wynosili. Kobiety obrazy święte w rękach miały. A młodziki łuki swe pobrały... Ze śpiewem spod kościoła wyszli. Szli wzdłuż wzgórza. Na carskie wojska z pieśnią i obrazami świętymi postanowili iść. W młodych Kurpiakach krew się wzburzyła. Swoich łuków użyli. Strzały furkot dawały. Carscy żołnierze Boga znali, bo też byli pobożnymi ludźmi. Nie! – oni z ludem Bożym nie będą walczyć.
Nagle ich szyki zaczęły się cofać na widok procesji. Zaczęli się żegnać. Strzały z łuków wypuszczone furkot dziwny dały niczym aniołów skrzydła. Piasek w oczy Rosjan wiatr poniósł. Nastał paniczny odwrót armii carskiej. Z Bogiem i tym dziwnym ludem – nikt nie chciał walczyć. Wszyscy żołnierze uciekali... Cud tu stał się wielki.
Wszyscy poklękali, dziękczynny pokłon oddali Bogu. Wojskowy Kościuszko był razem z Kurpiami. Krzyż na górze na znak cudu i zwycięstwa postawili. Stał długo! – długie lata pod nim Kurpie się modlili.
Po wielu latach w tę górę się wkopano i zbudowano staraniem ks. Mieczysława Mieszki kapliczkę Ostrobramską, zwaną też Dylewską. W tej kapliczce zawisł portret Tadeusza Kościuszki. Kiedy władza oskarżyła księdza Mieszkę o nielegalne wybudowanie kaplicy świętej, on spokojnie odpowiedział, że zbudował Mauzoleum Kościuszki. Do dziś to piękne mauzoleum podziwiamy. Góra Kościuszki też do dziś pozostała....
Legion Kurpiowski, który później pod Racławicami wojował – dotarł do Krakowa. O, jakie z Kościuszką było wtedy witanie. O, ile naszego miodu było wypite! Później w bitwach – szarżowali razem i Kurpie, i Górale, i Krakowiacy. W wolnych chwilach słuchali, słuchali – opowieści o naszej krainie kurpiowskiej, o naszej tradycji puszczańskiej.
Gdy powstanie upadło, dużo przyjaciół Górali wraz z Kurpiami uciekło do Kurpiowskiej Puszczy. Na naszej wolnej ziemi – znaleźli schronienie. Rody góralskie w parafii Kadzidło zamieszkały. Oj! Jak góralom tu się spodobało! Rodów dużo tu przybyło. Założyli sukmany kurpiowskie, wspólnie z nami żyli…
Opowieść szósta o strasznym dworze w Dylewie
i kurpiowskim sprycie
Kurpie to naród dzielny, rozmiłowany niezmiernie w swojej puszczy, ceniący wysoko swoją wolność, przywiązany do ziemi i swojego dobytku, a zwłaszcza do koni. Ciężkie więc dla Puszczaków były lata zaborów. Gdy rosyjski zaborca zaczął zajmować tereny puszczy chciał narzucić też swoje prawa Kurpiakom.
Zaborcy wystawili w Dylewie okazały dwór, w którym urządzili swój wojskowy posterunek. Z tego to dworu wyjeżdżali często w puszczę. Grabili zagrody, zabierali Kurpiom żywność, rozkradali dobytek, wykorzystywali mieszkańców Puszczy do różnych prac. Z czasem dwór stał się postrachem dla okolicznych mieszkańców. Zarządca dworu słynął z okrucieństwa i z całą surowością egzekwował prawo. Kurpie zaplanowali, aby po cichu go ubić. Tak też się stało – przyczaili się na niego i naznaczyli mu głowę siekierą. Tak jak mu wcześniej przepowiadali – miał ostrzeżenia. Komisarz carski prowadzi dochodzenie. Trzech Kurpiaków w kajdany zakuli i później wyrok śmierci wykonali. Śmierć męczeńską każdy z nich miał - rozerwane ręce i nogi. Za pomocą koni ich rozerwali. Wstrząsnęło to wiarą kurpiowską...
Kilka lat później zaborcy postanowili odebrać Kurpiom konie. Tylko konie, bo sprytni Puszczacy wcześniej swoje wozy pochowali po zagajnikach. Sprowadzili więc zaborcy do Dylewa z innych terenów i postawili pod strasznym swoim dworem wozy konne. Konie Kurpiaki przecież mają – pomyśleli - to im je teraz zabierzemy. Stoi więc pod dworem dziesięć wozów „żelaźniaków”, a z okien strasznego dworu kładzie się snop światła, słychać stukanie kufli i daleko, daleko niosą się pijackie głosy. Pod te okna podchodzą Kurpie z Chudka. Na ramionach dźwigają sosnowe deski. Słychać tylko ich przytłumione oddechy. Ostrożnie stawiają kroki. Słyszą pijackie biesiadowanie i rosyjskie rzewne pieśni. Siedzą przyczajeni Kurpie i wyczekują dogodnej chwili. Psy dworskie gdzieś się już pochowały, bo wcześniej przemyślni Puszczacy podrzucili im wilcze sadło, a wiadomo, że pies wilka się boi jak ognia.
W końcu we dworze zrobiło się cicho, słychać tylko głośne pochrapywanie. Wtedy to Kurpie ruszyli do pracy. Widać tylko cienie uwijające się przy wozach. Rozłożyli deski i na nie wóz za wozem wtaczają. Tak rząd wozów na deski powciągali i powoli je popychają. Dzięki temu fortelowi koła żelaźniaków nie zrobiły kolein. Za wozami podążają mieszkańcy Chudka i zacierają ślady. Żmudna to była droga, ale powoli grupa sprytnych Puszczaków oddaliła się od strasznego dworu. Ujechali wiele kilometrów bez słowa. Ostatni Kurp posypywał jeszcze ziemię machorką z fajek, żeby psy nie wytropiły dziwnej karawany.
Wozy carskie zostały ukryte. O swoje konie Kurpiak może na razie być spokojny, a i cieszyć się może, że najeźdźcę w pole wyprowadził.
Roman Chrostek